ریخت شناسی داستان لیلی و مجنون در سه منظومه نظامی، جامی و امیرخسرو دهلوی

یکی از معروف¬ترین شیوه¬های دسته¬بندی داستان¬ها، ریخت¬شناسی است. نخستین¬بار ولادیمیر پراپ، محقق روسی، با توجه به ساخت روایت و کوچکترین واحدهای سازندۀ آن، این شیوه را ابداع کرد و در تقسیم¬بندی قصّه¬های پریان روسی به کار گرفت. قصّه¬های پریان، که افسانه جادویی نامیده می¬شود، داستانی است که در جهانی غیر واقعی رخ می¬دهد، مکان و شخصیت¬های معین ندارد و سرشار از رخدادهای شگفت و باورنکردنی است. پراپ در بررسی افسانه¬های جادویی روسی به این نتیجه دست یافت که قصّه¬ها دارای شخصیت¬های متفاوتی است، ولی کارهایی که این شخصیت¬ها انجام می¬دهند از شمار معینی تجاوز نمی¬کند. وی واحد سازندۀ روایت را کارکرد نامید. کارکرد، عمل یکی از شخصیت¬های قصّه است. او پس از مشخص¬کردن کارکردها و استتخراج مصادیق آنها، به راه¬های ترکیب و حرکت¬های موجود در قصّه¬ها پرداخت. روش او بعدها مورد توجه قصّه¬شناسان قرار گرفت و آنان کوشیدند با انجام اصلاحات و تغییراتی از آن در بررسی قصّه¬های سایر ملل جهان استفاده کنند. در این پایان نامه، اجزاء و عناصر سازندۀ داستان لیلی و مجنون به سه روایت نظامی گنجوی، عبدالرحمن جامی و امیرخسرو دهلوی بر اساس ریخت¬شناسی پراپ استخراج و قواعد حاکم بر آنها با شرح بیان شده است. در این تحقیق با دستکاری در نظام پراپ که در متن پایان¬نامه مشاهده می¬شود، طرحی جدید به همراه خویشکاری¬های نو ارائه شده است که امیدوارم مورد استفادۀ سایر پژوهشگران در این راستا قرار بگیرد. این مطلب را نیز باید ذکر کنیم که در این پایان¬نامه به بررسی روابط شخصیت¬ها پرداخته¬ایم و چون از میان نظریه¬هایی که به بررسی کنشگرهای روایت پرداخته¬اند، الگوی پراپ برای بررسی روابط شخصیت¬ها در لیلی و مجنون چندان مناسب به نظر نمی¬آید، به همین دلیل از الگوی کنشی گریماس بهره برده¬ایم چراکه در این اثر، کنشگرهای شریر و قهرمان دروغین آنگونه که در قصّه¬های پریان مطرح است و مورد نظر پراپ بوده وجود ندارد. اما الگوی کنشی گریماس که به هدف تعمیم¬پذیری بیشتر آن را طراحی کرده است و کنش بازدارنده جانشین شریر و قهرمانان دروغین می¬شود، تناسب بیشتری با داستان لیلی و مجنون دارد. باید اضافه کنیم که یکی از دشواری¬های کار این پایان¬نامه برخلاف پایان¬نامه¬های دیگر، خواندن مکرر داستان¬ها است که برای بدست¬آوردن خویشکاری¬ها ضروری می¬نماید. مطالعۀ موردی بر روی اثر لیلی و مجنون نظامی نوشتۀ حسن دستگردی، مجنون و لیلی امیرخسرو دهلوی نوشتۀ طاهراحمد اوغلی محرم اوف و لیلی و مجنون جامی نوشتۀ اعلاخان افصح¬زاد و حسین احمد تربیت صورت گرفته است. دلیل اول این انتخاب علاقۀ شخصی به آثار این سه شاعر نامی بوده و دلیل دوم مکمل¬بودن این آثار در کنار هم است؛ این سه اثر با وجود تفاوت¬هایی در ساخت، با یکدیگر هم¬پوشانی دارند. این پایا¬ن¬نامه در سه فصل تنظیم شده است: فصل اول شامل کلیات است که در آن کلیاتی راجع به انواع داستان، ریخت¬شناسی و زندگینامۀ شاعران پرادخته شده است. اگرچه این شاعران در نزد دانشجویان این رشته شناخته شده هستند و نیاز به این بخش دیده نمی¬شود اما از آنجا که ممکن است دانشجویان سایر رشته¬ها به این پایان¬نامه رجوع کنند این بخش افزوده شده است. در فصل دوم خلاصۀ داستان، ریخت¬شناسی آن، جدول توزیع خویشکاری¬های داستان، جدول توزیع خویشکاری شخصیت¬های داستان، تحلیل شخصیت¬ها بر اساس الگوی پراپ و گریماس و همچنین تحلیل مقایسه¬ای خویشکاری¬ها و شخصیت¬ها و سرانجام جدول تطبیقی آنها آورده شده است. و آخرین فصل یعنی فصل سوم، حرکت¬ها و چگونگی ترکیب آنها مورد بررسی قرار گرفته¬اند. امید است که این پژوهش بتواند به عنوان مادۀ اولیه در پژوهش¬های مرتبط با مطالعات علوم انسانی از قبیل مردم-شناسی، جامعه¬شناسی و ... مورد استفاده قرار گیرد و مکمل پژوهش¬های دیگری در این زمینه باشد.